خراسان رضوی قالیبافی هنر اصیل ایرانی است که همواره از دیرباز زبانزد مردم جهان بوده است. در این میان فرش دست باف خراسان رضوی هم یکی از زیباترین فرش های دست باف به حساب می آید. در بعضی از مناطق و روستاهای خراسان رضوی، قالی بافی پیشه اصلی مردم است. با این وجود صنعت قالیبافی و بافندگان این صنعت این روزها با مشکلات گوناگونی همچون گران بودن مواد اولیه، افزایش هزینه های تولید و عدم بهره مندی از بیمه روبه رو هستند به صورتی که به قول کارشناسان این حوزه مشکلات ریزودرشت این صنعت تهدیدی برای افول این هنر اصیل تلقی می شود.
قالیبافان خراسان رضوی روزهای خیلی از عمر خویش را در پشت دارهای قالی، به امید بهره مندی از بیمه قالیبافی سپری کرده اند، اما متأسفانه اجرای این مصوبه با مشکلاتی همراه بوده است تا جایی که سالهای متمادی است، قالیبافان به امید برخورداری از بیمه قالیبافی به انتظار نشسته اند.
به همین منظور و جهت بررسی مشکلات بافندگان و صنعت قالیبافی به روستای هندل آباد یا همدل آباد در دهستان کنویست بخش مرکزی شهرستان مشهد و در ۳۵ کیلومتری شهر مشهد سری زده ایم. شغل بیشتر زنان این روستا قالیبافی است. وارد یکی از کارگاه های فعال در روستا می شویم. چهار زن مقابل دار قالی نشسته اند. صدای دفتین زنی بر گره های ظریف نخ های رنگارنگ بر روی دار برافراشته قالی در فضا طنین انداز است. به سراغ یکی از بافندگان می رویم و با او گفتگو می نماییم. راضیه حدودا ۴۵ سال سن دارد و از قدیمی ترین بافندگان کارگاه است.
او می گوید: یکی از بزرگترین مشکلات بافندگان این است که زیر پوشش بیمه قرار ندارند. در خلال این همه سال قالیبافی بیمه نداشته ام و در این مورد از جایی درخواست نکرده ام. کسی هم برای بیمه شدن ما درخواستی نداده است.
راضیه ضمن اشاره به دشوار بودن شغل قالیبافی و دستمزد پایین آن ادامه می دهد: اگر تلاش بیشتری نماییم و بتوانیم زیاد کار نماییم و وقت بیشتری برای قالیبافی داشته باشیم در نهایت بتوانیم روزی ۴۰ هزارتومان کار نماییم و یک قالی را در چهار الی ۶ ماه به صاحبکار تحویل بدهیم. به صورت کلی حمایتی از بافندگان نمی گردد.
به کارگاه قالیبافی دیگری می رویم. دو زن در کارگاه مشغول به کار هستند. مریم یکی از زنان بافنده دارای ۳۰ سال تجربه در زمینه قالیبافی است. او درباره وضعیت کار و بیمه بافندگان می گوید: در سال ۹۲ که در همین رابطه خبرهایی به گوشمان رسید، اقداماتی انجام داده و نام خویش را ثبت کردیم. ولی متاسفانه به ما گفتند که دیگر چنین طرحی وجود ندارد و ما موفق به بیمه خود نشدیم.
این بافنده با اعتراض به پایین بودن دستمزد و حقوق بافندگان ادامه می دهد: ما هرروز بامداد تا شب درحال قالیبافی هستیم. با این وجود تنها می توانیم پس از چهار یا پنج ماه یک قالی سه در چهار تحویل بدهیم که دستمزد آن برای هر نفر ۴ یا ۵ میلیون تومان بیشتر نخواهد بود.
این خانم قالیباف در پاسخ به این سؤال که آیا خود مستقیما به بازار دسترسی دارد یا برای کسی کار می کند، پاسخ می دهد: برای کسی کار می کنم. برای خود اشتغالی به کمیته امداد رجوع کردم تا بتوانم خودم مستقیما به بازار برای فروش قالی دسترسی داشته باشم. ولی برای این کار حمایتی نشدم.
او بزرگترین مشکل خویش را در زمینه قالیبافی دستمزد پایین آن دانست و می گوید: کار سنگین و اصلی را ما انجام می دهیم ولی پول فروش فرش به جیب افراد دیگری می رود.
آینده ای برای بافندگان قالی وجود ندارد
مریم ضمن اشاره به دشواری شغل خود و عدم حمایت کافی بیان می کند: ما می خواهیم بیمه بافندگان پیگری شود. با وجود این که ۳۰ سال است که درحال قالیبافی هستیم، ولی هیچ آینده تضمین شده ای از سمت این شغل ندارم.
برای بررسی بیشتر به خانه دیگری که در یکی از اتاق های آن دار قالی را برپا بود سرزدیم. این بافنده که نامش زهرا است ۲۵ سال است که مشغول قالیبافی در این روستا است. او در ارتباط با وضعیت شغلی خود می گوید: چندباری که از صاحبکار خود درخواست بیمه کرده ام، جواب می دهد امکان بیمه شدن وجود ندارد.
زهرا در ارتباط با وضعیت دستمزد و حقوق بیان می کند: اگر بتوانیم هر روز و بدون وقفه قالی ببافیم، هر سه الی چهار ماه می توانیم یک قالی را تحویل دهیم که پول آن هم زمانی که بین کارگران تقسیم می شود، به هر یک مقدار ناچیزی می رسد.
درآمد ناچیزی نصیب ما می شود
او ادامه می دهد: ۲۵ سال است که مشغول قالیبافی هستم. از چشم و سر و شانه و… برای این کار مایه گذاشته ام ولی در نهایت تمام سود این کار به جیب فرد دیگری می رود و درآمد ناچیزی نصیب ما می شود.
دولت و مسئولین از ما حمایت کنند
زهرا خاطرنشان می کند: دولت و مسئولین باید از ما حمایت کنند تا بتوانیم سود کاری که انجام می دهیم، نصیب خودمان شود و شرایط دسترسی مستقیم ما به بازار را فراهم آورد.
این بافنده ضمن اشاره به قالی که درحال بافت است، ادامه می دهد: شاید قیمت این قالی ۱۰۰ میلیون تومان باشد ولی از این ۱۰۰ میلیون تومان تنها ۱۰ میلیون آن نصیب بافندگان این قالی می شود.
در همین رابطه مهدی کلالی، رئیس اداره کل فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی در گفتگو با ایسنا اظهار می کند: حدود ۹۰ هزار بافنده در سطح استان وجود دارد که این تعداد صرفاً با مهارت قالیبافی آشنایی دارند و تنها ۴۵ درصد از این آمار قالیباف فعال می باشند. البته این آمار کاملا دقیق نیست و این یک ضعف در صنعت قالیبافی تلقی می شود چونکه سامانه ای وجود ندارد که آمارها را به صورت دقیق و کامل بررسی کند. از طرفی هم چون بافندگان قشر خاصی هستند که امکان دارد به اینترنت و سایر منابع دسترسی نداشته باشند، ثبت اطلاعات و آمارشان کمی دشوار است.
او با بیان مشکلات موجود در زمینه بیمه تأمین اجتماعی قالیبافان ادامه می دهد: بیمه تأمین اجتماعی قالیبافان از سال ۹۳ تا کنون به علت محدودیت های اعتباری دیگر کسی را جذب نکرد و بیمه شدگان هم ریزش داشتند. در همین راستا، مرکز ملی فرش ایران تفاهمنامه ای را با صندوق بیمه عشایر روستایی کشاورزان منعقد کرد که خط در آمدی قالیبافان را از ۴۵۰ هزار تومان تا یک میلیون و ۵۰۰ هزارتومان تعیین کند و بر اساس آن، بافندگان مستلزم می شدند که ۱۵ درصد از درآمدشان را برای بیمه پرداخت کنند که از این ۱۵ درصد نیز، ۱۰ درصد را دولت و ۵ درصد را بافنده پرداخت می کرد.
رئیس اداره کل فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی ادامه می دهد: در مرداد ماه سال ۹۹ هم باردیگر یک تفاهمنامه تکمیلی منعقد شد که طبق این تفاهمنامه، دولت باید تمام حق بیمه قالیبافان در یک سال اول را پرداخت می کرد. یعنی در سال اول، همان ۵ درصدی که قالیباف موظف به پرداخت آن بود از طرف دولت پرداخت می شد. در سال اول، قالیباف موظف به پرداخت یک درصد از حق بیمه بود، از سال دوم موظف به پرداخت ۲درصد، سال سوم ۳درصد، سال چهارم ۴ درصد و در نهایت سال پنجم موظف به پرداخت ۵درصد از حق بیمه می شود. اما متاسفانه به علت محدودیت های اعتباری دولت قبل، تا کنون خبری از اجرای این تفاهمنامه نشده است.
خراسان رضوی الان با کمبود قالیباف مواجه است
رئیس اداره کل فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی ضمن اشاره به عدم تطابق درآمد قالیباف با تورم حاضر در کشور اظهار داشت: درآمد یک قالیباف هیچ تطابقی با تورم موجود در اقتصاد کشور ندارد و به این علت آمار قالیبافان فعال رو به کاهش است. با وجود این که سرمایه گذار وجود دارد، اما خراسان رضوی الان با کمبود قالیباف مواجه می باشد. بزرگترین دغدغه قالیباف ها بازار و فروش و تأمین مواد اولیه است. برای بهبود این وضعیت، تنها راهکار پیشنهادی ما این بود که قالیبافی از حالت تک بعدی خارج شده و به یک فعالیت کارگاهی تبدیل گردد.
کلالی همینطور با عنوان مزایای فعالیت کارگاهی قالیبافان افزود: مزایای فعالیت کارگاهی قالیبافان این است که تسهیلات بانکی و تولید محصولات معیوب را به حداقل می رساند. چونکه هر کارگاه یک ناظر فنی دارد و حین کار به رفع اشکالات محصولات می پردازد. فایده دیگر فعالیت کارگاهی این است که وظیفه قالیباف فقط بافندگی و سپس دریافت درآمد است و دیگر دغدغه بازار و نقدینگی را ندارد.
حدود ۳۰۰ تا ۳۵۰ کارگاه غیرمتمرکز قالیبافی در خراسان رضوی وجود دارد
وی اضافه کرد: حدود ۳۰۰ تا ۳۵۰ کارگاه غیرمتمرکز قالیبافی در خراسان رضوی وجود دارد و در هر کارگاه حداقل ۱۰ نفر مشغول به کار هستند. میزان کارگاه های متمرکز هم بین ۵۰ الی ۶۰ عدد است. تعداد کارگاه های قالیبافی استان تا آخر سال ۱۴۰۰ به روز خواهد شد و در تلاش هستیم تا آمار کارگاه های موجود در استان را افزایش دهیم.
از ابتداء سال ۱۴۰۰ تا کنون ۱۷ مورد پروانه بهره برداری کارگاه قالیبافی در استان صادر شده است
رئیس اداره کل فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی همینطور از ایجاد دو سامانه بهین یاب و هماهنگ در جهت صدور پروانه های بهره برداری اطلاع داد و می گوید: سازمان ملی فرش خوشبختانه در سال ۱۴۰۰ با استفاده از دو سامانه بهین یاب و هماهنگ، صدور پروانه و تاسیس کارگاه های قالیبافی را تسریع و قابل پیشبینی کرده است. فعالیت این دو سامانه بدین صورت است که واحد تولیدی اطلاعات خویش را در سامانه بهین یاب ثبت کرده و سپس سازمان ملی فرش در سامانه هماهنگ برای آن واحد تولیدی پروانه بهره برداری صادر خواهد نمود. از ابتداء سال ۱۴۰۰ تا کنون ۱۷ مورد پروانه بهره برداری کارگاه قالیبافی در استان صادر شده و هر کدام از این واحدهایی که پروانه بهره برداری کسب می کنند حداقل برای ۲۰ نفر اشتغال زایی دارند.
کلالی در ارتباط با میزان صادرات فرش دستباف در خراسان رضوی تصریح کرد: در ارتباط با صادرات فرش دستباف آمار کامل و دقیقی در دست نداریم چونکه این اطلاعات تحت اختیار گمرک است و گمرگ این آمار را محرمانه تلقی می کند. از سال ۹۷ به بعد دیگر هیچ آمار گمرکی در مورد صادرات فرش در دست نیست اما نمی توان با قطعیت گفت فرشی که از مرز خراسان رضوی صادر شده در خود این استان هم ساخته شده است، چونکه آن فرش می تواند از تبریز به خراسان رضوی ارسال شده باشد و سپس از مرز خراسان رضوی به سایر کشورها صادر شود و برعکس.
در خراسان رضوی سالانه بین ۳۰ تا ۳۵ هزار متر مربع فرش تولید می شود
وی اضافه کرد: با عنایت به این که در خراسان رضوی ۴۰ تا ۴۵ هزار قالیباف فعال وجود دارد و سالانه بین ۳۰ تا ۳۵ هزار متر مربع تولید داریم و تنوع سبک تولید در استان فراوان است، در زمینه صادرات نمی توان گفت نسبت به سایر استان ها پیشتاز هستیم، اما عملکرد خوب و قابل ملاحظه ای داریم و حدود ۵۰ درصد از تولیدمان به صادرات ختم می شود.
همچنین هادی مخملی، رئیس اتحادیه فرش دستبافت مشهد در گفتگو با ایسنا در مورد وضعیت بیمه بافندگان و مشکلات آنها می گوید: هم اکنون تعداد قالیبافانی که در مشهد در انتظار بیمه تأمین اجتماعی هستند ۵۷۰۰ نفر است. از ابتداء سال ۹۳ تا کنون ۶۰۰۰ بیمه در ارتباط با قالیبافان قطع شده است. تعداد قالیبافان که هم اکنون در مشهد بیمه هستند ۲۲۰۰ نفر است.
اولین مانع در راه کار قالیبافان کاهش قدرت و ظرفیت آنها در جهت تولید است
او در ارتباط با موانعی که بر سر راه قالیبافان وجود دارد، ادامه می دهد: نخستین مانع در راه کار قالیبافان کاهش قدرت و ظرفیت آنها در جهت تولید است. تا پیش از افزایش قیمت مواد اولیه، قالیباف به تنهایی می توانست به صورت شخصی فعالیت کند، اما حالا این شرایط وجود ندارد و قالیبافان با مشکلات زیادی سر و کار دارند.
بیمه حدود ۶۰۰۰ قالیباف قطع شده و هنوز تجدید نشده است
رئیس اتحادیه فرش دستباف مشهد بیان می کند: دومین مانع در مقابل قالیبافان در ارتباط با بیمه تأمین اجتماعی است. به علت عدم بودجه کافی دولت بیمه برای قالیبافان لحاظ نمی گردد. از سال ۹۳ که بیمه های تأمین اجتماعی قالیبافان به مشکل برخورده است، بیمه حدود ۶۰۰۰ قالیباف قطع شده و هنوز تجدید نشده است.
مخملی تصریح می کند: البته بیمه صندوق عشایر عملکرد نسبتا مطلوبی داشته اما این بیمه شرایط و فواید کمتری دارد. فایده بیمه صندوق عشایر این است که در صورتیکه قالیباف باردیگر زیر پوشش بیمه تأمین اجتماعی قرارگیرد، سوابق آنرا پذیرفته و تایید می شود.
بیمه تنها عاملی است که به قالیبافان برای ادامه دادن این شغل سخت، انگیزه می دهد
او در ارتباط با تأثیر چشم گیر بیمه تأمین اجتماعی در روند عملکرد قالیبافان بیان می کند: مبحث بیمه تنها عاملی است که به قالیبافان برای ادامه دادن این شغل سخت، انگیزه می دهد. چونکه بیمه تأمین اجتماعی مشخص کننده آینده، جایگاه و منزلت بافنده است و همینطور تأثیر قابل ملاحظه ای در اشتغالزایی و افزایش میزان بافندگان و تولید دارد.
رئیس اتحادیه فرش دستباف مشهد خاطرنشان می کند: عامل اصلی عدم بیمه تأمین اجتماعی قالیبافان، کمبود بودجه دولت می باشد. اتحادیه ها با وجود چنین شرایطی موظفند با بررسی گروههای مختلف قالیبافان، به تخصیص بیمه به قالیبافانی که شرایط سخت تری دارند، اقدام نمایند.
در حالی که بیمه قالیبافان از اهمیت بسیاری برخوردار می باشد و امنیت شغلی برای بافندگان رقم زده و باعث انگیزه برای ادامه این حرفه به حساب می آید، اما به علت کمبود بودجه امکان برقرای بیمه همه قالیبافان و اجرای این حکم قانونی آن وجود ندارد. از سوی دیگر، با عنایت به افزایش نرخ تورم در سالهای اخیر، دستمزد این قشر کفاف زندگی آنها را نمی دهد و هم اکنون شرایط بگونه ای است که هیچ آینده تضمین شده ای برای قالیبافان وجود ندارد.
گزارش از فرزانه لک زایی و لعیا فضیلت
منبع: zipokala.ir
